Koninginnedag 1898 zou je de eerste ‘echte’ koninginnedag kunnen noemen. Op 31 augustus 1898, haar 18e verjaardag, werd Wilhelmina tot koningin gekroond. Eigenlijk was ze dat al sinds de dood van haar vader, koning Willem III, op 23 november 1890. Maar omdat ze aanvankelijk nog te jong was om te regeren trad haar moeder, koningin Emma, op als regentes. Op Wilhelmina’s verjaardag werd al een paar jaar koninginnedag gevierd (‘prinsessedag’ zolang haar vader nog leefde), maar die van 1898 was veel specialer. Aan dat kroningsfeest en die koninginnedag danken we een paar bijzondere liedboekjes, die her en der in het land verschenen zijn.
Dit gehavende bundeltje komt uit Leeuwarden. Ik ben het Fries helaas niet machtig, maar dat Keninginnedei ‘Koninginnedag’ betekent is niet moeilijk te raden. De keuze voor een oranje omslag is vast geen toeval. De foto lijkt een statieportret, waarbij de simpele leunstoel wel de troon zal moeten voorstellen die Wilhelmina nu bestegen heeft. In haar rechterhand hangt losjes de koninklijke scepter en met haar linkerhand probeert ze de koningsmantel op zijn plaats te houden. Voor de omlijsting lijkt de zetter al zijn sierstukken uit de letterkast gehaald te hebben.
De inhoud van het boekje bestaat uit het Friese volkslied plus een vijftal tweestemmige kinderliedjes, natuurlijk ook in het Fries. Ze zijn geschreven door Tjalling Eeltjes Halbertsma, die aan meer Friese liedbundels heeft bijgedragen. Dat het louter kinderliedjes zijn is niet zo verwonderlijk. 31 augustus was tevens de laatste dag van de zomervakantie en Koninginnedag had daardoor sterk het karakter van een kinderfeest.
In Nijmegen kwam iets heel vergelijkbaars uit, maar daar luidde de titel Kroningsliederen. Voor de omslag is dezelfde statiefoto gebruikt en er is weer extra werk gemaakt van de omlijsting. In dit geval is het hele boekje op oranje papier gedrukt (zie de eerste foto). De acht liedjes zijn speciaal voor de gelegenheid geschreven en lijken elkaar te willen overtreffen in pompeusheid en uitroeptekens. Ze waren ook los verkrijgbaar – voor een luttele cent per stuk. Dit is het eerste couplet van het eerste lied.
Vivat Oranje en Nederland!
Wat blijde jubeldag!
Nu ’t feestgejuich aan alle kant
Voluit weergalmen mag!
Laat dreunen ’t schot!
Draagt aan het groen!
Ontsteekt het schittrendst licht!
Vlecht, jong en oud!
uw bloemfestoen
Met vroolijk aangezicht!
Vlecht, jong en oud!
uw bloemfestoen
Met vroolijk aangezicht!
Een heel andere opzet heeft Brabants trouw. Uitgegeven in groter formaat, op een betere kwaliteit papier en met een mooie litho van de jonge koningin op de omslag. Strikt genomen is het geen liedbundel maar een muziekstuk. Een gedicht van J.R. van der Lans is door Leon C. Bouman op muziek gezet. Het geheel wordt opgedragen aan de koninginnen Emma en Wilhelmina. De schrijver Jan van der Lans gebruikte vaak historische gebeurtenissen als stof voor zijn verhalen en gedichten. Zo ook in dit stuk voor mannenkoor en bariton.
Na de dood van Hertog Godfried II van Brabant in 1142 betwisten de heren van Grimbergen de opvolging door de pas tweejarige Godfried III en het regentschap van diens moeder Lutgard. Ze trekken op naar Brussel en bij Ransbeek komt het tot een hevige veldslag tussen de Brabanders en de Grimbergers. De laatsten lijken aan de winnende hand, maar als de nacht valt is de strijd nog niet beslist. In het donker wordt dan de kleine Godfried in zijn wieg aan een boomtak bij het slagveld gehangen. De volgende ochtend raken de Brabanders daardoor zo in vervoering dat zij alsnog de strijd winnen. Godfried III krijgt de bijnaam ‘de hertog in de wieg’ en wordt later de vader van Hendrik II, de stichter van ’s-Hertogenbosch.
Aanknopingspunten genoeg om ‘Brabants trouw’ aan de nieuwe koningin mee te bezegelen. Het slotkoor eindigt aldus:
U klinke ons lied, ’s Lands hooge Vrouw,
U, vorstelijk Maagdelijn!
’t Moge U de tolk van Brabants trouw,
Van Brabants liefde zijn!
J.P. Schaberg, schoolhoofd in Den Haag, was dol op herdenkingen. Over elk belangrijk historisch jubileum (50 jaar Slag bij Waterloo, 300 jaar Inname van Den Briel, 750 jaar Kerkhervorming) schreef hij een kinderboek. Ter gelegenheid van het 25-jarig koningschap van Willem III in 1874 publiceerde hij een bundeltje vaderlandse gezangen. Die gingen natuurlijk over de grootse daden en deugden van de koning, maar ook weer over het Ontzet van Leiden, de Victorie van Alkmaar en dergelijke. In het voorwoord schrijft hij: “De band, door God om Nederland en Oranje gelegd, moet gekend, erkend, gevoeld en bevestigd worden. Daartoe zijn vaderlandsche gezangen uitnemende hulpmiddelen.” De pathetische liederen zijn er dan ook naar. Je kunt je niet voorstellen dat enig schoolkind ze met plezier gezongen heeft, al beweert Schaberg van wel. Hoe dan ook, in 1898, bij de kroning van Wilhelmina, bracht hij het bundeltje opnieuw uit. Door in één lied vijf woorden te veranderen en het titelplaatje een beetje aan te passen was het hele liedboekje meteen weer zo goed als nieuw…
Verreweg het aardigste liedboekje heb ik voor het laatst bewaard. De Groningse onderwijzeres en kinderboekenschrijfster Katharina Leopold (ze dichtte onder meer het Sinterklaasliedje ‘O, kom er eens kijken’) schreef Het kroningsfeest. Zeven liedjes voor de kleintjes. Het verscheen in Den Haag. Papier en druk zijn zeer verzorgd. De afbeelding op de omslag is een aangepaste versie van die op de twee bovengenoemde bundeltjes. Wilhelmina lijkt hier wel op een duintop te staan. De suffe stoel is verdwenen en vervangen door het wapen van Nederland. Boven haar hoofd zweeft de koningskroon en een olijftak kondigt glorievolle tijden aan.
In het boekje zelf zijn goede foto’s opgenomen van Wilhelmina als baby, als ongeveer tienjarige en als achttienjarige, en ook koningin Emma is vereeuwigd. Maar het leukste zijn de zeven liedjes. In ‘Achttien jaar geleên!’ op de melodie van ‘De Zilvervloot’ zit het spannende en feestelijke niet in grote woorden, maar in de klanknabootsingen van de klokken, het gestommel op de zolder en het geklapper van de vlag in de wind. En in ‘Nog te klein’ weet Katharina Leopold een hele losse, Dick Bruna-achtige toon te treffen:
Haar Moeder zei: “Word maar heel knap,
Want koningin zijn is geen grap.
Een koningin, mijn Willemijn,
Moet baas van allen zijn.”
Jan Bos, 27 april 2019. Blog 9
*** Ik schrijf af en toe een blog over liedboekjes uit mijn verzameling. ***
Heel Holland zingt 