Liedboeken rond de bevrijding (8)

Een nieu Geusen lieden boecxken (…). [Amsterdam, De Spieghel, 1944]. 200 pp.

en

Geuzenliedboek 1940-1945. [Samengesteld door M.G. Schenk e.a. Amsterdam, Buijten & Schipperheijn, 1945]. 264 pp.

In de beginjaren van de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) werden tal van liederen geschreven om de opstand van de Noordelijke Nederlanden tegen de Spaanse tirannie kracht bij te zetten. Naar de benaming van de opstandelingen (‘Geuzen’) werden de gezangen ‘Geuzenliederen’ genoemd en de gedrukte bundeling daarvan het ‘Geuzenliedboekje’. Het boekje was heel populair en werd in de 16^e en 17^e eeuw tientallen malen aangepast en herdrukt. Het Nederlandse volkslied, het Wilhelmus, is voor het eerst verschenen in het Geuzenliedboekje.

Tijdens de Duitse bezetting bleken die oude geuzenliederen en -liedboekjes nog steeds een bron van kracht, hoop en troost. In 1944 verscheen er een clandestiene heruitgave in 1000 exemplaren bij de op dat moment ondergrondse uitgeverij De Spieghel In Amsterdam. (Mijn exemplaar is kennelijk ooit in bezit geweest van de Generale Staf.)

De Geuzenliederen inspireerden ook tot het schrijven van soortgelijke strijd- en hekeldichten tegen de Duitsers. Al in mei 1941 verscheen het ‘Nieuw Geuzenliedboek’, samengesteld door H.M. van Randwijk e.a., met onder meer het lied ‘Toen Mussert nog een musje was’. (Het hele boek staat digitaal op https://geheugen.delpher.nl.; daaruit komen ook de twee scans.) In de loop van de oorlog kwamen er drie ‘Vervolgen’ op dat Nieuw Geuzenliedboek, naast vele andere illegale bundels. De inhoud daarvan bestaat overigens meestal meer uit gedichten dan uit liederen.

Kort na de oorlog werd veel van de verzetspoëzie gebundeld in het forse ‘Geuzenliedboek 1940-1945’. De eerste van de uiteindelijk 25.000 exemplaren lagen in augustus 1945 in de winkel. Uit het voorwoord:

“Deze liedboeken bevatten een machtig stuk geschiedschrijving van onze vijfjarige worsteling: hier vindt men de reacties op nederlagen en overwinningen, op barbaarsche wreedheden en kranige staaltjes van verzet; hier vindt men de uitingen van bewondering voor wie ons volk dienden en de zweepende hoon tegen de vijand en zijn volgzame handlangers.”

Van geen van de opgenomen liederen en gedichten wordt de naam van de schrijver genoemd. Ze waren immers oorspronkelijk ook anoniem verschenen. De opbrengst kwam geheel ten goede aan de Stichting 1940-1945. Aan de fotografische herdrukken uit 1975, 1995 en 2005 is wel een lijst met auteurs toegevoegd. De uitgave uit 1975 staat helemaal digitaal op de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren: https://www.dbnl.org/tekst/sche123geuz01_01/.

De boeiende verschillen én overeenkomsten tussen de oude en nieuwe geuzenliedboeken werden al in 1946 beschreven door Yge Foppema in een bloemlezing met uitgebreide toelichting. In hetzelfde jaar verscheen ook nog het kleurrijke ‘Klein geuzenliedboek’, dat –opmerkelijk genoeg– geen liederen uit de geuzenliedboeken bevat, maar uit Adriaan Valerius’ ‘Nederlandtsche gedenckclanck’. Daarover morgen meer.